Vertrouwen
Maartens Slotrede bij de boekpresentatie van Welkom in de werkelijkheid. Het nieuwe boek van Dick Verstegen Sensei dat 12 maart 2023 feestelijk werd gepresenteerd.
Een boek schrijven. Ik moet er niet aan denken. Een praatje houden bij de presentatie, dat gaat nog net. Niet elk woord op een goudschaaltje wegen, maar lekker scheuren met Max Verstappen, zo kort mogelijk door de bocht.
“Woorden. De weg kan niet door taal worden uitgedrukt, want zij kent geen gisteren, geen morgen, geen vandaag.”
Dat zijn de laatste regels van de Hsin Hsin Ming. Een ‘gedicht’ van 14 meest lange coupletten. Het is de oudste leerstellige zen tekst die ons is overgeleverd. Het wordt toegedicht aan Seng-Tsan, de derde zen patriarch, die een heimelijk leven leidde in een tijd van religieuze onderdrukking en vervolging. Hij moet in 606 overleden zijn. “De weg kan niet door taal worden uitgedrukt,” zegt Seng-Tsan, en in het derde couplet: “Hoe meer je erover praat en denkt, des te verder dwaal je af van de waarheid”, “Houd op met praten en denken en er is niets dat je niet zult (kunnen) begrijpen”. “Zoek (toch) niet naar de waarheid, houd er alleen mee op vaststaande meningen te koesteren” sluit het derde couplet af. Seng-Tsan maakt korte metten met de logica van het verstand, met alle ‘zeker weten’ dat daarop is gebaseerd, met alle dogmatiek. En hij zet resoluut een streep door het concept waar we boven alles aan gehecht zijn: controle!
Het is het lot van alle vaststaande meningen dat zij door de mand vallen. Vroeg of laat. Iedere keer geeft dat een opening, een kans om wakker te worden: “Zie je wel, er zijn geen zekerheden, alles ligt open, niets is onder controle, ik ben vrij.” Euforisch ontwaak ik uit de droom van mijn denken en vol vertrouwen stap ik in de werkelijkheid waarin Dick mij welkom heet. De werkelijkheid van mijn leven zoals het hier en nu is.
Dat zou je denken. Dat zou logisch zijn, maar dat doe ik niet. In plaats daarvan grijp ik naar nieuwe vaststaande meningen die bij voorkeur in brede kring worden gekoesterd. Ik heb medestanders nodig, want diep van binnen voel ik dat het niet klopt. Maar ik blijf liever gevangen in de vereenzelviging met mijn denken dan de werkelijkheid onder ogen te zien: ‘mijn leven heeft haar eigen momentum, haar eigen dynamiek.
‘MIJN LEVEN IS NIET VAN MIJ’.
Het moet niet gekker worden. Daar hebt u gelijk in. Toch is dit de werkelijkheid waarin Dick ons staat op te wachten. En ik ben blij dat hij ‘Welkom in de werkelijkheid’ geschreven heeft, al is het zijn zoveelste boek en het zoveelste zoveelste boek in de eindeloze rij boeken die sinds de Hsin Hsin Ming geschreven zijn hoewel “de weg niet door taal is uit te drukken”.
Ik heb het manuscript mogen lezen. Een half jaar geleden of zo. De bedoeling was dat ik feedback zou geven, maar daar moet je mij niet voor hebben. Ik ben niet van de punten en de komma’s en wat weet ík van de werkelijkheid? Dick heeft er dus niet veel aan gehad. Ik des te meer! Niet omdat ik er wijzer van geworden ben. Wel gelukkiger. Ik geloof dat ik vier dagen nodig heb gehad om het manuscript te lezen, en iedere keer dat ik het ter hand nam werd ik blij: ‘ZO IS HET’, ’ dacht ik om de haverklap. Het was een feest van herkenning. Een openende ervaring. Zónder dat mij iets is bijgebleven van wat erin staat…
Om daarachter te komen zult u ‘Welkom in de werkelijkheid’ zelf moeten lezen. Maar de vreugde die ik aan het manuscript beleefde staat mij nog steeds bij. Soms heel helder en levendig, soms als een weldadige onderstroom.
Ten diepste gaat het boek over vertrouwen. Over een niet te schenden vertrouwen dat er kennelijk altijd is – we zijn immers verlicht – maar dat wij steeds wegdrukken omdat wij weliswaar weten dat leven gepaard gaat met vreugde – jazeker – maar het komt ook met teleurstellingen, met tegenslagen, met subtiel én grof gewelden je hoeft maar om je heen te kijken en je zult beamen dat je niet oud hoeft te zijn om ziek te kunnen worden en dat je niet ziek hoeft te zijn om dood te kunnen gaan. Je kunt je leven ieder moment ‘zomaar’ verliezen.
En toch is alles goed zoals het is. Juist ómdat er niets onder controle is.
“En Auschwitz dan?” Ik ken die vraag. Er zijn meer tragedies die zich lenen om dezelfde emotie uit te drukken dan boeken over zen. Goed, ik kén de vraag. Wie kan hem beantwoorden?
Ik kan hem wel kleiner maken. Ik ben hem langzamerhand gaan herkennen als de noodkreet van het gekwetste kind in mijzelf. “Zie je mijn leed niet? Zie je niet hoe gekwetst ík ben? En hoe kwetsbaar?” Meditatie – of liever Zen, want zen is véél meer dan meditatie – helpt mij om dat kind op schoot te nemen, om het echt te zien en te troosten. Een beetje. Want bij mij komt het verdriet telkens terug. Het is goed zo. Ik kan tegenwoordig oprecht glimlachen als ik het weer aan voel komen. “Ach jongske,” denk ik dan, “wat ben je toch een zondagskind.”
Héél erg klein en heel persoonlijk en vast niet overtuigend voor wie, als ieder normaal mens, vastzit aan de vereenzelviging met zijn denken, met alle angst en onzekerheid van dien. Maar wie ervaart dat alles goed is zoals het is stelt de Auschwitz-vraag niet. Zij sluit evenmin haar ogen voor de zee van lijden die er onmiskenbaar is. De ‘grote vreugde’ – die helemaal niet samen hoeft te gaan met een gevoel dat je je daarbij voorstelt – heeft óók oog voor het ‘grote verdriet’. Verdriet, boosheid en een wanhopig gevoel van machteloosheid horen erbij.
Én strijdvaardigheid. Je kúnt niets doen, maar je móét iets doen.
Misha gaf daar een jaar geleden een mooi voorbeeld van. Na het uitbreken van de oorlog nam hij contact op met een boeddhistische groep in Oekraïne. Hij regelde een auto die zij nodig hadden en bracht die daarheen. Hij bleef er lang genoeg om mensen daar een hart onder de riem te steken en om voor ons een indringende documentaire te maken. Terwijl hij zich bewust was van – zijn eigen woorden – “een zwaar, fluisterstil gevoel van voortdurend levensgevaar”.
Maar náást alle emoties en acties die het universele lijden losmaakt is er altijd de troost, nee de VREUGDE van het vertrouwen dat het leven, hoe onvoorspelbaar ook, altijd volkomen te vertrouwen is.
Dat vertrouwen is irrationeel, dat is duidelijk, en het dóórbreken van de vreugde is een kwestie van geluk. “Het is allemaal genade,” zegt Ton Lathouwers. “Vergeet verdienste,” zegt Kim San in het eerste boek van Jan Willem van de Wetering. Niks maakbaars bij.
Toch is het geweldig hoe Dick, met behulp van alles wat en van allen die hij in ‘Welkom in de werkelijkheid’ ten tonele voert, telkens opnieuw, heel subtiel, de vreugde weet aan te blazen die inherent is aan het vertrouwen dat het ‘hier en nu’, dat mijn leven én jouw leven, goed is zoals het is.
Terwijl er van alles gebeurt natuurlijk, het meeste onverwacht. Gelukkig heeft zen daar een begin van een antwoord op: “Doe het goede, vermijd het kwade en zuiver je geest.”
Doe je beoefening en dan als de wiedeweerga terug naar de markt.
Je handen uit de mouwen steken, voluit je leven leiden, als het moet met een lange ij: dat is pas zen.
Lees het boek! Het kan niet anders of het staat er allemaal in. Dankjewel Boeddhanatuur dat Dick het heeft mogen schrijven. Neem het hem maar niet kwalijk Seng-Tsan. En ik? Ik ben onverbeterlijk: Ik kijk alweer uit naar Dicks volgende boek.